عقب‌نشینی پیشمرگان از کرکوک و نقش ایران در گفتگوی کارشناسان با یورونیوز

اندیشه استقلال کردستان از جنگ عراق تا سقوط کرکوک
گزارش: مسعود سالاری

حمله آمریکا و متحدانش به عراق در آخرین روز از سال ۱۳۸۲ شمسی نقطه عطفی در تغییرات ژپوپلیتیک خاور میانه به شمار می‌رود که مهم‌ترین آن شاید نقطه آغاز خودمختاری واقعی اقلیم کردستان باشد.

پس از ظهور داعش و لزوم مبارزه منطقه‌ای و جهانی با دولت خودخوانده اسلامی، کردهای عراق نیز با استفاده از بازوی شبه نظامی خود یعنی نیروهای پیشمرگه توانستند حوزه نفوذ خود را در شمال عراق گسترش دهند. آنها از نظر تجهیزات نظامی و لجستیکی و نیز آموزشی از پشتیبانی گسترده آمریکا و کشورهای غربی بهره بردند.

پیشمرگان کرد در برخی موارد به ویژه در آزادسازی شهرهای مهم عراق حتی از نیروهای دولت مرکزی بغداد نیز مؤثرتر عمل کرده و جای پای خود را در مناطق مهمی از جمله در حوزه نفت‌خیز کرکوک محکم کردند. شاید اگر شرکت مستقیم پیشمرگان در نبرد با شورشیان اسلام‌گرا نبود، سنجار، مخمور، کرکوک و حتی مناطقی در استان نینوا از جمله خود موصل هم از هنوز از دست اسلام‌گرایان خارج نشده بود.

همزمان با تثبیت جایگاه و گسترش قلمرو کردها در شمال عراق و بازپس‌گیری تدریجی مناطق اشغالی از داعش، مسعود بارزانی، رهبر اقلیم کردستان موقعیت را برای آغاز روند استقلال مناسب دید و موفق شد وعده خود مبنی بر برگزاری همه‌پرسی را در تاریخ سوم مهر ماه گذشته عملی کند.

ولی از فردای همه‌پرسی، دولت مرکزی بغداد و کشورهای قدرتمند منطقه و جهان بدون توجه به اکثریت مطلق رای «آری» کردها، با روند استقلال کردستان به مخالفت برخاستند. تحرکات و رزمایش‌های نظامی عراق، ایران و ترکیه در نزدیکی مرزها و پیرامون اقلیم کردستان بالا گرفت و بستن مرزها با همسایگان و تعطیل کردن فرودگاه‌ها به یک بحران جدی تبدیل شد.

همه‌پرسی کردستان حتی در میان خود کردها هم مخالفان و منتقدانی داشت، از فؤاد معصوم رئیس جمهوری عراق که به عنوان چهره‌ای میانه‌رو شناخته می‌شود تا اتحادیه میهنی کردستان که طرفداران استقلال آنها را به عدم همراهی و خیانت به آرمان کردها از طریق همکاری با جمهوری اسلامی ایران متهم می‌کنند.

چرا نیروهای پیشمرگه کنترل کرکوک را از دست دادند؟

در این میان کرکوک و حوزه نفت‌خیز آن که در پی عقب‌نشینی داعش تحت کنترل نیروهای کرد در آمده بود، بیش از هر منطقه دیگری محل نزاع با دولت مرکزی عراق بود. همزمان با رایزنی‌های دیپلماتیک و فشارهای ایران و ترکیه، دولت عراق در نهایت راهکار نظامی خود را پیش برده و در زمانی کمتر از آن چه پیش‌بینی می‌شد بار دیگر کنترل شهر مهم کرکوک را از دست کردها بیرون آورد. روز دوشنبه ارتش عراق به همراهی نیروهای شبه نظامی حشد الشعبی که از سوی سپاه قدس ایران به فرماندهی سردار قاسم سلیمانی حمایت می‌شوند، وارد کرکوک شده و در این شهر مستقر شدند. سقوط کرکوک که نماد کسب قدرت و ثروت نفتی به دست کردها بود، شاید به نوعی نماد افول استقلال‌طلبی آنها حداقل برای مدت محدودی باشد.

این رویداد بر صادرات نفت نیز تأثیر منفی گذاشت به طوری که روز چهارشنبه میزان نفت خام صادراتی جاری در خط لوله نفت کردستان به بندر جیهان در ترکیه به میزان ۶۰۰ هزار بشکه ناگهان به ۲۲۵ بشکه در روز رسید.

برخی از طرفداران استقلال کردستان و نیروهای پیشمرگه که تا دو روز پیش کنترل شهر استراتژیک کرکوک را در اختیار داشتند، با اشاره به حضور سردار سلیمانی تا پیش از برگزاری همه‌پرسی در کردستان عراق، اتحادیه میهنی کردستان عراق را به همکاری با ایران و خیانت متهم می‌کنند. برخی دیگر از آنها نیز مسعود بارزانی را در این شکست مقصر می‌دانند.

شاید هنوز زمینه برای تحلیل این شکست و قضاوت در مورد نقش هر یک از بازیگران منطقه‌ای در این مورد زود باشد، اما یقینا باید دید چرا کردهای عراق که از سال ۲۰۰۳ تاکنون به وضعیت خودمختاری واقعی نزدیک شده و از حدود دو سال پیش تا کنون به گسترش و تثبیت قلمرو خود پرداخته و هویت مستقل خود را به نوعی در چشم دولت مرکزی عراق و رقیبان منطقه‌ای یعنی ایران و ترکیه فرو کردند، به ناگاه و در عرض ۴۸ ساعت بزرگترین و مهم‌ترین پایگاه خود یعنی کرکوک را از دست دادند.

یورونیوز نظر جمال نجاری، روزنامه‌نگار مستقل کرد در فرانسه و کاوه آهنگری، نماینده حزب دموکرات کردستان در بلژیک را در این زمینه جویا شده است.

سقوط کرکوک قابل پیش‌بینی نبود

جمال نجاری بر این باور است که آنچە در کرکوک رخ داد قابل پیش‌بینی نبود و یادآوری می‌کند که نیروهای حشد الشعبی با توافق گروهی از فرماندهان پیشمرگە اتحادیە میهنی و بدون هماهنگی بارزانی وارد کرکوک شدند. وی در توضیح بخشی از جزئیات واقعه روز دوشنبه می‌گوید: «سقوط کرکوک و اشغال آن توسط نیروهای حشد شعبی با همکاری سپاە پاسدران ایران انجام شد و عدەای از رهبران اتحادیە میهنی در این رخداد ناخوشایند و تلخ تاریخی برای کردها همکاری مستقیم داشتند. قاسم سلیمانی فرماندە سپاە قدس نیز در روزهای گذشتە در سلیمانیە حضور داشتە و در جریان عملیات کرکوک بودە و در اطلاعیە فرماندهی کل پیشمرگان و وزرات پیشمرگە نیز بە نام و حضور وی اشارە شدە است.»
به گفته جمال نجاری، با سقوط کرکوک و پس از آن کنترل بدون درگیری شهرهای دوز، خورماتوو، شنگال، مخمور خانقین توسط نیروهای شیعە عراقی و با هماهنگی اتحادیە میهنی مسئلە اعلام استقلال کردستان «بە تعویق افتاد».

این روزنامه‌نگار مستقل کُرد گذشته از فشار دولت‌های عراق و ترکیە و ایران در ماههای گذشتە برای بستن فرودگاهها و مرزهای زمینی کردستان، «خیانت» برخی از رهبران اتحاد میهنی و رابطه نزدیک آنها با جمهوری اسلامی را در بروز رویدادهای اخیر دخیل می‌داند.

آقای نجاری در عین حال با اشاره به «روحیه صلح‌طلبانه» کردها می‌گوید: «کردها خواهان جنگ با عراق و کشورهای منطقە نیستند و برای همین هم مسئلە استقلال را در یک روند دمکراسی‌خواهانە کە همه‌پرسی بود انجام دادند.»

او پیش‌بینی می‌کند که دولت عراق بر سر مسئلە کنفدرالی در چهارچوب عراق با کردها توافق خواهد کرد و احتمالا کردها هم در این مقطع زمانی این مسئلە را خواهند پذیرفت.

پیشمرگان باز می‌گردند

کاوه آهنگری در گفتگوی تلفنی با یورونیوز از بروکسل، با یادآوری برخی جزئیات تاریخی در پیوند با استقلال‌خواهی کردستان عراق می‌گوید: «مسئله خودمختاری کردستان عراق مربوط به امروز و دیروز نیست و از زمان صدام موضوعیت داشته است. لیکن کردها به دلیل عدم توافق با دولت بعث در آن زمان نتوانستند به خودمختاری برسند و به همین دلیل در سال‌های گذشته به گونه‌ای فدرالیسم رسیدند.»

این عضو حزب کردستان ایران می‌افزاید که فدرالیسم کردستان در عین حال نمونه یگانه‌ای در جهان است زیرا ارتش دولت مرکزی در آن حضور نداشته، بلکه بودجه‌ای برای نیروهای پیشمرگه از سوی دولت بغداد به آن اختصاص می‌یافته است.

آقای آهنگری همچنین با یادآوری اصل ۱۴۰ قانون اساسی یا «دستور» عراق می‌گوید: «بر اساس این اصل، از اول هم قرار بود در شهرهای کردنشین همه‌پرسی برقرار شود تا اکثریت قومی هر شهر معلوم گردد. بنا بود این اصل از سال ۲۰۰۷ اجرایی شود، اما ایران از طریق سپاه قدس و از راه اعمال نفوذ در دولت مرکزی بغداد به ویژه از زمان نخست وزیر نوری مالکی، کاری کرد تا راه بر اجرای آن بسته شود.»

کاوه آهنگری می‌افزاید: «ظهور پدیده داعش سبب شد تا شهرهایی که قرار بود بر اساس اصل ۱۴۰ در آنها همه‌پرسی انجام شود، عملا تحت کنترل دولت اقلیم کردستان دربیایند.»

به گفته این کنشگر کُرد ایران، جمهوری اسلامی از طریق اعمال نفوذ در «یک جناح خاص» از اتحادیه میهنی کردستان و به ویژه برخی اعضا خانواده طالبانی، رئیس جمهوری پیشین عراق موفق شد تا پس از همه‌پرسی استقلال کردستان زمینه را برای ورود ارتش عراق و حشد الشعبی به کرکوک آماده کند.

وی در مورد نیت ایران از این اقدام می‌گوید: «ایران پس از آن که با فرستادن چندین باره سردار سلیمانی و تلاش‌های دیگر نتوانست مسئولان اقلیم کردستان را برای صرف نظر کردن از برگزاری همه‌پرسی متقاعد کند، کوشید تا به گونه‌ای دیگر و با ایجاد تنش و حتی جنگ داخلی در عراق به هدف خود برسد. جشن و شادی مردم کردستان ایران از پیروزی رای آری در کردستان عراق نیز مقامات ایرانی را خشمگین ساخته بود. بنابراین در کنار ارتش عراق به عقب راندن نیروهای پیشمرگه از کرکوک کمک کرد.»

او در عین حال سکوت مسعود بارزانی را به «خویشتن‌داری» تعبیر کرده و می‌گوید او توانسته است نقشه ایران برای ایجاد «جنگ داخلی و آشوب» را با «صبوری و درایت» خنثی کند.

آقای آهنگری در عین حال پیش‌بینی می‌کند که ارتش عراق به زودی از کرکوک خارج شده و نظم شهر را بر اساس قانون این کشور به پلیس بسپارد. به اعتقاد او با کنترل شهر به دست پلیس، دیگر جایی برای حشد الشعبی نیز در کرکوک نخواهد بود.

او به بازگشت پیشمرگان نیز امیدوار است و یادآوری می‌کند که این نیروها از روز چهارشنبه رفته رفته به شهرهای سنجار و مخمور بازگشته‌اند.
***
لینک منبع: 
http://fa.euronews.com/2017/10/18/why-the-pesmerga-left