لێکۆلینەویەک لەسەر کورد و ئازەری لە پارێزگای ئازەربایجانی رۆژاوا

ستراتێژی و تیئۆرییەکان بۆ چارەسەری ناکۆکییەکان و دابینکردنی ژیانێکی ئاشتیانە لە نێوان نەتەوەکانی کورد و ئازەری لە پارێزگای ئازەربایجانی رۆژاوادا*

نووسین و ئامادەکردنی؛ جەمال نەجاری

قوتابخانەی ئێرانی بۆ چارەسەی ناکۆکییەکان و ئاشتی

 ناوەندی ئەدیانی جیهان، دیپلۆماسی و چارەسەی ناکۆکییەکان

زانکۆی جۆرج میسون- ئەمریکا

پێشەکی:

پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا یەکێک لە پارێزگا پڕ لە کێشە و ناکۆکییەکانی ئێران بووە و هەیە، لەم پارێزگایەدا نەتەوەکانی کورد و ئازەری و ئاشووری و دینەکانی ئیسلام و مەسیحییەت و مەزهەبەکانی شیعە و سوننە و زمانەکانی کوردی و ئازەری و  ئەرمەنی و ئاشووری بوونەتە هۆی درووستبوونی ناکۆکییە سیاسیی و کلتووری و مەزهەبییەکان.

لەگەڵ ئەوەی هەموو ئەو جۆراوجۆرییانە بە درێژایی ساڵانی رابردوو لە پاڵ یەکتردا ژیاون بەڵام هەمیشە رووبەررووی کێشە و گرفت بوونەتەوە. شەڕ و پێکدادان لە نێوان کوردەکان و ئازەرەییەکان و کوردەکان و حکومەتی مەرکەزی روویداوە و لە ساڵانی سەرەتای شۆرشی 1357 دا چەندین رووداوی ناخۆش روویدا، (کوشتنی خەڵکی گوندی قارنێ 1358 هەتاوی-1979 زایینی و لەسێدارەدانی 59 لاوی مهابادی 1362 هەتاوی-1983 زایینی).

ئەم بابەتە تیشک دەخاتە سەر ناکۆکی و ململانێ سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان و رێگە چارەکان بۆ دووبارە روونەدانەوەیان دەخاتە روو، و هەروەها باس لەوە دەکات لە چ رێگەیەکەوە خەڵکانی ناو ئەو پارێزگایە (زۆرینە و کەمینە) دوور لە هەر جیاوازی و جۆراوجۆرییەک  نەتەوەیی و دینی و مەزهەبی و کلتووری ژیانێکی ئاشتییانە پێکەوە بکەن و رێز لە مافەکانی یەکتری بگرن.

هەڵکەوتەی پارێزگای ئازەربایجانی رۆژاو لە سەر نەخشەی ئێران

جوغرافیای سرووشتی و مرۆیی پاڕێزگا:

وڵاتی ئێران لە 31 پارێزگا پێکهاتووە کە ئازەربایجانی ڕۆژاواش یەکێک لەو پارێزگایانەیە، لە باکووری رۆژاوای ئێران هەڵکەوتووە و ناوەندەکەی شاری ( ئورمیە) و دەریاچەی (ئورمیە) ش هەر بەو ناو لە رۆژهەڵاتی ئەو پارێزگایە هەڵکەوتووە.

پارێزگای ئازەربایجانی رۆژاو، ناوچەیەکی کوێستانییە و لە باکوور لەگەڵ کۆماری ئازربایجان و لە رۆژاوا لەگەڵ وڵاتانی تورکیا و [کوردستانی] عێراق و لە رۆژهەڵات لەگەڵ پارێزگای ئازەربایجانی رۆژهەڵات و پارێزگای زەنجان و لە باشوور لەگەڵ پارێزگای کورستان دراوسێیە، پانتایی ئەو پارێزگایە 37٫059 کیلۆمەتری چوارگۆشەیە و لە رووی گەورەیی سێزدەهەمین پارێزگای ئێرانە و 2٫25% ی  خاکی ئێران لە خۆدەگرێت، حەشیمەتی ئەو پارێزگایە بە پێی ئاماری رەسمی ساڵی 1385 هەتاوی 2٫873٫459 کەس لە خۆ دەگرێت، کە 4٫08 % حەشیمەتی ئێران لەو پارێزگایەدا دەژین و لە رووی حەشیمەتەوە هەشتەمین پارێزگای ئێرانە.[1]

بە پێی ئامارەکانی ساڵی 1375 هەتاوی 53% خەڵکی ئەو پارێزگایە لە شارەکان و

47% لە گوندەکان ژیان بەسەر دەبەن، زۆرینەی دانیشتووانی ئەو پارێزگایە موسوڵمانن و کەمایەتییە مەزهەبییەکانی (ئەرمەنی و کەلیمی) یش لەو پاڕیزگایە ژیان بەسەر دەبەن، نژادی خەڵکی ئەو ناوچەیە ئاریاییە و دواتر نەتەوەکانی تورک و مغول روویان لەو ناوچەیە کردووە.[2]

جوغرافیای ئابووری پارێزگا:

ئازەربایجانی رۆژاوا بەهۆی هەبوونی زەوی کشت و کاڵییەکان و ناوچە سرووشتییەکان، یەکێک لە گرنگترین ناوچە کشت و کاڵییەکان و ئاژەڵدارییەکانی ئێرانە. بەرهەمهێنانی بەشی پیشەسازی و کانگاکان(معادن) 4.5% هەناردەی ئێران لەخۆ دەگرێت. لە رووی کانگا سرووشتییەکان لە پاش پاریزگاکانی خۆراسان و سێمنان لە پلەی سێهەمدا دێت و هەروەها بەرهەمهێنانی پێشەسازی دەستی (صنایع دستی) گرنگی و بایەخی خۆی هەیە.[3]

 

شارە گرنگەکانی پارێزگای ئازەربایجان رۆژاوا

جوغرافیای سیاسی پارێزگا:

پارێزگای ئازەربایجانی رۆژاوا بە پێی دوایین دابەشکردنەکانی وڵاتی ئێران لە (17) شارستان و (40) بەش  و (38) شار و (113) گەورە دێ (دهستان) و (3728 گوند) پێکهاتووە. ناوەندی پاریزگاکە شاری مێژوویی (ئورمیە)یە و شارستانەکانی ئەو پارێزگایە بریتین لە ورمێ (ئورمیە)،-شنۆ (ئوشنویە)، بۆکان،پۆلدەشت،پیرانشار،تیکاب،-چالدوران،چایپارە،خۆی،سەردەشت، سەلماس،سائین قەڵا (شاهین دژ)،شوت، ماکۆ، مهاباد، میاندواو و نەغەدە. [4]

لە نێو کوردەکان جیا لە ناوی (ئورمیە)، وشەی (ورمێ)ش بەکار دێنن.

ئەوەی لێرەدا گرنگە تێکەڵاوی کوردەکان و ئازەرییەکانە. لە (12) شارستانی ئەو پارێزگایەیە کە بریتین لە ورمێ،خۆی،سەلماس،میاندواو، چاپیارە،چاڵدران،پۆلدەشت،نەغەدە، ماکۆ، شوت،سائین قەڵا و تیکاب. لە هەموو ئەو شارانە خەڵک بە دوو زمانی کوردی و ئازەری قسە دەکەن. (5) شار بە تەواوی بە زمانی کوردی قسە دەکەن کە بریتین لە مهاباد،بۆکان،سەردەشت، پیرانشار و شنۆ. [5]

محەمەد تەهەوری دەنووسێت "لە زۆربەی شارەکانی ئێران تێکلاوی دەبینین کە بە زمانی جۆراوجۆر پێکەوە قسە دەکەن، بەشی زۆری پارێزگای ئازەربایجانی رۆژاوا تێکەڵاوییەکە لە دوو نەتەوەی تورک(ئازەری) و کورد" و لە درێژەی باسەکەیدا سەبارەت بەوەی کوردەکان لە کوێ دەژین، دەنووسێت "زۆربەی دانیشتووانی پارێزگاکانی کوردستان، ئیلام  وکرماشان و بەشێک لە خەڵکی ئازەربایجانی رۆژاوا خۆیان بە کورد دەزانن."[6]

ناکۆکی:

سەرەتا باسی  ناکۆکییەکلتوورییەکان (منازعات فرهنگی) و پاشان باسی ناکۆکییەسیاسییەکان (منازعات سیاسی) لەو پارێزگایەدا دەکرێ.

(1)ناکۆکییە کلتوورییەکان

(1-1) خوێندن بە زمانی زگماگی رێگەی پێنەدراوە؛

سەرەکیترین کێشە کە کوردەکان و ئازەرییەکان لەو پارێزگایە لەگەڵ دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی هەیانە ئەوەیە کە لەماوەی ئەو 34 ساڵەدا رێگە نەدراوە بە زمانی دایکی خۆیان لە قوتابخانەکان بخوێنن. زمانی فارسی زمانی خویندن و نووسین لە قوتابخانەکان و زمانی رەسمی فەرمانگە حکوومییەکانە. دەتوانین بلێن لەوەدا هەم کوردەکان و هەمو ئازەرییەکان غەدری زۆریان لێکراوە و ئەوەش کێشە و گرفت و ناکۆکی سیاسی و کلتووری لێکەوتۆتەوە.

21 سیپتامبری هەموو ساڵێک هاوکات دەگەڵ (رۆژی جیهانیی زمانی دایکی) کە لە لایەن رێکخراوی یونسکۆوە دیاری کراوە، ئازەرییەکان و کوردەکان لەو پارێزگایە نارەزایی دەردەبڕن کە بۆچی مافی خویندن بە زمانی زگماکی خۆیان نییە. ناولێنانی 21 سیپتامبر وەک رۆژی جیهانیی زمانی دایکی دەگەڕێتەوە بۆ کۆنفرانسی گشتی یونسکۆ لە ساڵی 1999  کە بۆ یارمەتیدانی جۆراوجۆری زمانی و کلتووری ئەو رۆژە دیاریکرا. رۆژی جیهانیی زمانی دایکی لە رۆژمێری رەسمی کۆماری ئیسلامیدا سڕدراوەتەوە و باسی لێوە نەکراوە.

بەداخەوە لە سیستەمی پەروەردەی ئێراندا، بە لەبەرچاوگرتنی حەقیقەتی جیاوازی جوانی نەتەوەیی لەو وڵاتە پان و بەرینەدا بە جیاوازییە هەرێمی و فیکری و کلتووری و رووداوە مێژوویی و ناوچەییەکان و هتد، هیچ ئاوڕێکی لێ نەدراوەتەوە. ئەگەر بە جیددی بەدوای دۆزینەوەی کەموکووڕی و هۆکارەکانی فەنابوون لە هەندێ لە بوارەکانی وڵات، بیر و کلتووری خۆمانین، دەبێ قبووڵ بکەین کە شێوازەکانی فێربوونی رەسمی کە لە سەرانسەر ئێران لە ناوەندێکی پەروەردەیی دەنێردرێت، بە هۆی لەبەرچاونەگرتنی مەسەلەکانی تایبەت بە زمان و شێوەزارە جۆراوجۆرەکان، یەکێک لە سەرەکیترین و کاریگەرترین هۆکارەکان بۆ بێسەوادی و نەخوێندەواری و دواکەوتوویی مێژووییە. نابێ لە بیر بکەین کە یەکێک لە بنەما سەرەکییەکانی مۆدێرنیتە (شێوە کلتووری) و مۆدێرنیزاسیون (شێوە کۆمەڵایەتی- ئابووری) پەروەردەی گشتییە. لە شوێنێک کە فێربوونی زمانی رەسمی و پێوەر، لە بنەما دروستەکانی فێربوونی زمانی دووهەم ، لەو ناوچانەی فارسزمانی لێ نییە، پەیرەوی نەکات، (بە ئاماژەکردن بەو خاڵە، مەبەست لە سیفەتی دووهەم نرخاندن نییە،بەڵکو باسکردنی ڕیزبەندی پێشخستن و دواخستنی فێربونی زمانەکانە.) سرووشتییە زاڵبوونی تەواو و تەنانەت رێژەیی بەسەر زمانی رەسمیدا، خوێندنەوە و نووسین زۆر دژوار و تەنانەت مەحاڵ دەبێت و ئەو کەموکووڕییە لە پەروەردەی گشتیدا، دەبێتە هۆی وەستان و رووخانی ئاگایی و مەعریفەتی گشتی کۆمەڵگە.[7]

ئەگەر چی لە بەندەکانی 15 و 19 یاسای بنەڕەتی ئێران ئاماژە بەوە کراوە کە دەبێ خوێندن و نووسین بە زمانی دایکی لە قوتابخانەکاندا ئازادە، بەڵام تا ئێستا لە پارێزگای ئازەربایجانی رۆژاوا، خوێندن بە زمانی کوردی و ئازەری لە قوتابخانەکان بە رەسمی رێگەی پێ نەدراوە.

ساڵح نیکبەخت پارێزەری کورد پێی وایە "خوێندن بە زمانی دایکی مافی ئەو خەڵکانەیە کە لە ئێراندا دەژین ( کورد،عەرەب،ئازەری،بەلوچ،فارس وتورکمان). خوێندن بە زمانی دایکی دژی یەکگرتوویی نییە، بەڵکوو هاودەنگی نەنەوەیی بەهیز دەکات؛ هەروەها نەتەنیا نابێتە هۆی لاوازبوونی زمانی فارسی بەڵکوو هەوڵی دەوڵەمەندکردنی ئەو زمانەش دەدات، بەرێوەنەچوونی بەندی 15 دەبێتە هۆی ئەوەی خوێندکارەکان بەرەبەیان هەموو کەرستەیەکی پێویست لەگەڵ خۆیان بۆ قوتابخانە ببەن، جگە لە زمانی دایکی."[8]

  رۆژی پێنج شەممە 3ی رەشەممەی 1391 شەش سەد خوێندکاری ئازەری وەک نارەزایی دەربڕین نامەیەک ئاراستەی رۆژنامەکانی ئێران دەکەن و کە ئاوڕ لە زمانەکەیان بدرێتەوە و زمانی ئازەری لە میدیاکانی ئێراندا بەکار بهێندرێت.[9]

خوێندن و نووسین بە زمانی دایکی ناکۆکی زۆر لە نیوان دەسەڵات و ئەتنیکە جۆراوجۆرەکان و تەنانەت کەسەکاندا دروستکردووە و بە چەشنێک هەندێ کەس پێیان وایە باسکردن لە خوێندن و نووسین بە زمانی دایکی، باسکردنە لە دابەشکردنی ئێران!

بیژەن سەف سەری دەنووسێت " لە بۆنەی رۆژی زمانی دایکی ژمارەیەک بەیاننامە لایەن چەند گروپێکی بە رەچەڵەک ئێرانی بە رەنگ و بۆنی دابەشکردنی ئێران باس لە مەسەلەی زمانی دایکی دەکەن"[10]

(1-2) رێ و رەسمەکانی نەورۆز لە ژێر گوشاری هێزە ئەمنییەکاندا

هەم کوردەکان و هەم ئازەرییەکان بایەخێکی زۆر بە نەورۆز دەدەن. کوردەکان نەورۆز بە جەژنی نەتەوەیی خۆیان دەزانن و لەسەرجەم شارەکان و گوندەکان هەر لە دوایین رۆژەکانی ساڵ خەریکی خۆ ئامادەکردن دەبن بۆ پێشوازی لە نەورۆز، ئازەرییەکانیش بەهەمان شێوە نەورۆز بە جەژنێکی مێژوویی دەزانن و بایەخی زۆری پێدەدەن. رێ و رەسمەکانی نەورۆز لە ماوەی 34 ساڵی رابردوو لەژیر گوشاری هێزە ئەمنییەکانی ئەو پارێزگایەدا بەرێوەچووە و رێگە نەداوە کوردەکان و ئازەرییەکان بە پێی کلتووری خۆیان پێشوازی لە نەورۆز بکەن. لەو شار و گوندانەی کوردەکان نیشتەجێن رێگە نەدراوە (هەڵپەرکێی رەشبەڵەک) واتە سەمای بە کۆمەڵی کچان و کوڕانی کورد بەرێوە بچێت و بە پێی یاساکانی کۆماری ئیسلامی ئەو رێ و رەسمە قەدەغە کراوە. لەو شار و گوندانەی ئازەری لێ نیشەجێن ئەوانیش رێگەیان پێنەدراوە بە پێی کلتووری خۆیان بە ئازادی سەما بکەن و گۆرانی بلێن.

تەنانەت یەکێک لە رێورەسمە هەرە کۆنەکانی ئازەرییەکان بۆ نەورۆز لەو پارێزگایە بە ناوی (تکلم چی) بەتەواوی لەبیر کراوە و ماڵپەڕی(باشگاە خبرنگاران) بە ئاشکرا ئاماژە بەوە دەکات کە ئەم رێورەسمە بە تەواوی فەرامۆشکراوە. [11]

دیمەنێک لە رێ و رەسمی نەورۆز لای ئازەرییەکان

هاوڵاتییەکی کورد بەمجۆرە بۆ سایتی کوردستان میدیا دەدوێت: " رژیم بۆیە رێگە لە بەرێوەچوونی جەژنی نەورۆز لە شارەکانی کوردستان دەگرێت چونکە دەیەوێت ئاسەواری کلتوور و شارستانییەتی کوردەکان لەناو ببات و کلتووری لاوازی خۆی لە ناوچەکە بسەپێنیت، بەڵام خەڵکی کوردستان هەمیشە بە ئاگاییەوە لە بەرانبەر پلانەکانی رژیم بەرخۆدانیان کردووە.[12]

داگیرسانی ئاگری نەورۆز لە مهاباد

هەموو ساڵێ رێورەسمەکانی چوارشەممە سووری و سێزدەبەدەر لە شار و گوندە کوردنشینەکان و ئازەری نشینەکان لە ژێر چاودێری توندی هێزەئەمنییەکان بەرێوە دەچێت و تەنانەت خەڵکانێکیش قوڵبەست کراون. ماڵپەڕی پەیام لەمبارەوە باس لە ورمێ دەکات کە رێورەسمی چوارشەممە سووری لە ژێرچاودێری توندی هیزەئەمنییەکان بەرێوە چووە و چەند کەسێکیش دەستگیر کراون. [13]

هەروها جەژنەکانی (چيله قوورن) و (یالانچی چرشنبه) واتە چوارشەممەی درۆ و (خبرچی چرشنبه) واتە چوارشەممەی هەواڵدان و (کول چرشنب) واتە چوارشەممەی خوڵەمیشی و (گول چرشنبه) واتە چوارشەممەی گوڵ، کە رێورەسمەکانی ئازەرییەکانی ئەو پارێزگایەیە، بەهۆی رێگەنەدان و بایەخ نەدانی دەسەڵات بە تەواوی لەبیر کراون و بەرێوە ناچن و ماڵپەڕی (مهرنیوز) لە بابەتێکدا باسی سەرلەنوێ ژیانەوەی ئەو رێورەسمانە دەکات. [14]

رێگەگرتنی دەسەڵات لە بەرێوەچوونی ئەو جەژن و رێورەسمانەی پەیوەندی بە کلتووری کوردەکان و ئازەرییەکانەوە هەیە، زۆرجار توندوتیژی لێکەوتۆتەوە و من خۆم لە کاتی بەرێوەچوونی رێورەسمەکانی نەورۆز لە بۆکان و مەهاباد بینیومە کە تێکهەڵچوون لە نێوان خەڵک و هێزە ئەمنییەکان هاتۆتە ئاراوە و تەنانەت کارگەیشتۆتە تەقە کردن و خەڵکانێک بریندار بوون و کەسانێک گیراون.

(2) ناکۆکییە سیاسییەکان

کوشتاری بەکۆمەڵی کوردەکان

 لە ساڵانی سەرەتای شۆرشی ئێراندا بە هۆی کێشەی سیاسی نێوان کوردەکان و دەسەڵات، توندوتیژی و شەڕ و پێکدادانی سەربازی لە شار و گوندەکانی کوردنشینی پارێزگای ئازرەبایجانی رۆژاوا هاتە ئاراوە. لێرەدا باس لە دوو کوشتاری بە کۆمەڵ دەکەین.

یەکەم: کوشتاری بە کۆمەڵی خەڵکی گوندی قارنێ

گوندی قارنێ (قارنا بە فارسی و Qarna بە ئینگلیزی) گوندێکی کوردنشینە سەر بە شاری نەغەدە لە پارێزگای ئازەربایجانی رۆژاوا. ئەم گوندە لە 7 کیلۆمەتری باشووری رۆژاوای شاری نەغەدە هەڵکەوتووە. ئەم گوندە لە رێکەوتی 11 گەلاوێژی 1358 هەتاوی بەرانبەر بە 2 سیپتامبەری 1979 زایینی لە شەڕێ نێوان دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی و هێزە کوردییەکان لە لایەن هێزە ئەمنی و سەربازییەکان هێرشی کرایە سەر و بەهۆی ئەم هێرشە 68 کەس لە دانیشتووانی ئەم گوندە کوژران.

حامید گەوهەری نووسەری کورد لە بابەتێکدا باس لەوە دەکات کە دەوڵەتی ئێران لە هێرش بۆسەر گوندی قارنێ چەکی قورسی بەکار هێناوە و لەوبارەوە دەنووسێت: " هێرشکه‌ران سه‌ره‌تا به‌ چه‌ند تانک و ئوتۆمبێله‌وه‌ به‌رزاییه‌کانی گوند‌ی قارنێ و کێڵگه و موچه‌‌کانی ده‌وروبه‌ریان گه‌ماڕۆدا که‌ دانیشتووانی نه‌توانن خۆیان ده‌رباز بکه‌ن. دواتر ئه‌ڵقه‌ی گه‌ماڕۆکه‌یان ته‌نگ کرده‌وه‌ و خه‌ڵکه‌که‌یان‌ له‌ ناو گونده‌که‌دا کۆکرده‌وه‌. دوای ئه‌وه‌ به‌شێوه‌ی مه‌نگوڵه‌کان که‌وتنه‌‌ گیانی خه‌ڵکه‌که‌ و هه‌ر که‌سێکیان ده‌ستکه‌وت، به ‌شێوه‌یه‌کی سامناک کوشتیان. مه‌لا مه‌حمودی مه‌ستورزاده‌ مه‌لای گوند که‌ چاوی به‌و دیمه‌نه‌ ده‌که‌وێت، قورئانێک له‌سه‌ر تاخچه‌ی مزگه‌وتی دێ هه‌ڵده‌گرێت و به‌ره‌و پیری پاسداره‌کانه‌وه‌ ده‌چێت و لێیان ده‌پاڕێته‌وه‌ که‌ خه‌ڵکی گوند ئازارنه‌دن و ئه‌گه‌ر بۆ ده‌ستگیرکردنی پێشمه‌رگه‌ هاتوون، ته‌نانه‌ت تاکه‌ پێشمه‌رگه‌یه‌ک له‌و گونده‌دا نیه‌." [15]

بە پێی ئەو بەڵگانەی لەبەردەستن بەرپرسانی ناوچەکە رۆڵی گرنگیان لە ئەنجامدانی کوشتارەکدا هەبووە، لە راپۆرتێکدا کە لە ماڵپەڕی (سپیدەدم) بە زمانی فارسی بڵاوبۆتەوە هاتووە "حەمید رەزا جەلایی پوور ساڵی 1360 دەبێتە فەرمانداری شاری نە‌غەدە، غولام رەزا حەسەنی یەکێک لە ئەنجامدەرانی کوشتاری (قارنێ و قەڵاتان) زۆر یارمەتی جەلایی پوور دەدا کە ‌هێزەکانی حیزبی دیموکرات لە نەغەدە دەر بکەن. پاشان حەمید رەزا جەلایی پوور دەچێتە مەهاباد و دەبێتە فەرمانداری ئەو شارە." [16]

نووسەر و لێکۆڵەر بێهزاد خۆشحاڵی لە کتێبی (قارنا و انقلاب) کە تیایدا پشتی بە بەڵگە و بابەتە رۆژنامەوانییەکانی ساڵانی (1357تا1359) بەستووە، روانگەکانی شاهیدانی ئەو کوشتارە و هێزەکانی ئۆپۆزسیونی کورد و بەرپرسانی ناوچەکە و دەسەڵاتی ناوەندی دەخاتە روو. لەهەر هەموویاندا ئاماژە بە جیانەتێک کراوە کە تیایدا خەڵکی گوندەکە بە نامرۆڤانە کوژراون و هەموو لایەک خوازیاری ئەوەن کە راستییەکانی ئەم رووداوە ئاشکرا بکرێن. دەسەڵات هیزە کوردییەکان بە تاوانبار دەزانێت کە جلی سەربازییان لەبەر کردووە و شاهیدان و هێزە کوردییەکانیش دەسەڵات بە ئەنجامدەری ئەو تاوانە دەزانن و بۆ زانیاری زیاتر لەمبارەوە سەرنج بدە وێبلاگی پەیوەندیدار بەو کتێبە (قارنا و انقلاب) لە نووسین و کۆکردنەوەی بێهزاد خۆشحاڵی. [17]

ئەگەرچی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی لە نووسین و بابەتەکانی خۆیدا ئەو جیانەتە مەحکووم دەکات و ئەنجامدەران بە (ضد انقلاب) ناو دەبات، بەڵام هەموو بەڵگەکان ئەوە دەردەخەن کە هێزە سەربازییەکانی سەربە کۆماری ئیسلامی و لە درێژەی فتوای [ئیمام] خومەینی لە دژی خەڵکی کوردستان هاتە ئاراوە و حامید گەوهەری نووسەر و لێکۆڵەری مێژوو لەمبارەوە دەنووسێت: "له‌ ڕاستییدا پاسداره‌کانی ئیسلام بۆ شه‌ڕ دژی پێشمه‌رگه‌ و ده‌ستگیرکردنیان نه‌چووبوون، به‌ڵکوو بۆ جێبه‌جێکردنی فه‌رمانی خه‌زای خومه‌ینی و کوشتنی‌ خه‌ڵکی بێتاوانی ئه‌و گونده چووبوون، بۆیه‌ هه‌ر له‌وێدا به ‌شێوه‌یه‌کی نامرۆڤانه مه‌لا مه‌حمود ده‌کوژن و دواتر سه‌ری ده‌بڕن. له‌شکری ئیسلام سه‌ری مه‌لا مه‌حمود له‌گه‌ڵ خۆی ده‌بات، به‌ جۆرێک که‌ ‌تا ئێستا نه‌دۆزراوه‌ته‌وه‌. دواتر ماڵ به‌ ماڵ هه‌ر چل بنه‌ماڵه‌ی گونده‌که‌ ده‌پشکنن و هه‌ر که‌سێکیان ده‌ستده‌که‌وێت، ده‌یکوژن و له‌ کۆتاییدا ته‌رمه‌کان ده‌به‌نه‌ سه‌ر جاده بۆ ئه‌وه‌ی وا پێشانبده‌ن که‌ ئه‌و خه‌ڵکه‌ له‌ شه‌ڕدا دژی پاسداران کوژراون! له‌ ئاکامی ئه‌و کاره‌ساته‌ سامناکه‌دا (68) که‌س کوژران و ته‌نیا ئه‌و که‌سانه‌ ڕزگاریان بوو که‌ له‌و ڕۆژه‌دا له‌ گوند نه‌بوون." [18]

بەڵگەکان ئاماژە بە رۆڵی چەند کەسایەتییەکی ئایینی و سەربازی سەر بە دەسەڵات لەو کوشتارەدا دەکەن و نامەی سادق خەڵخاڵی بۆ [ئیمام] خومەینی لەو سەردەمەدا ئەو راستییە دەدەدخات کە بەمشیوەی خوارەوەیە:

"به‌ڕێز ده‌فته‌ری ئیمام خومه‌ینی دامت برکاته
ڕووداوه دڵته‌زێنه‌که‌ی قارنێ دڵی هه‌موو مرۆڤێک ده‌سوتێنێت. مه‌لا مه‌حمودی مستورزاده‌ که‌ به‌ قورئانه‌وه‌ چووه پێشوازیی خه‌ڵکه‌که‌‌‌، داروده‌سته‌ی مه‌عبودی و سه‌رگورد نه‌جه‌فی و عه‌زیز قادری و مه‌لا حه‌سه‌نی، (65) که‌سیان به‌ شێوه‌یه‌کی ده‌ردناک کوشتووه‌. ئه‌گه‌ر ئیمام له‌و کاره‌ دڵسوتێنه‌ره‌ نه‌پرسێته‌وه‌، ده‌بێ کام ده‌سه‌ڵات لێی بپرسێته‌وه‌. 
به‌ حورمه‌ته‌وه‌- سادق خه‌لخالی
20/6/1358" [19]

دووهەم: ئیعدامی بەکۆمەڵی لاوانی مەهابادی

روژی ١٢ی جوزه‌ردانی ساڵی ١٣٦٢ی هه‌تاوی (یەکی ژوئەنی 1983 زایینی) رێژیمی تازه‌ به‌ده‌سه‌ڵات گه‌یشتووی کۆماری ئێسلامی ئێران، 59 لاوی کوردی له‌ شاری مهاباد ئیعدام کرد. ئێعدامکردنی ئه‌م 59 لاوه‌ کورده‌ی شاری مهاباد، بە یەکێک لەو جینایەتە گەورانە لەقەلەم دەدرێت کە بەرانبەر بە کوردەکان لە پارێزگای ئازەربایجانی رۆژاوا ئەنجامدراوە و ئەوپەڕی توندوتیژی دەسەڵات بەرانبەر بە نەتەوەی کورد نیشان دەدات و ئەو ئیعدامانەش لەدرێژی سەرکووت و نارەزاییەکاندا ئەنجام دران.

ئاریز ئەنداریاری نووسەری کورد لەمبارەوە دەنووسێت:" فەرمانداری ئەو کات (حەمید رەزا جەلایی پوور) بوو، و لە بەیاننامەیەکدا حکومی ئیعدامی ئەو 59 کەسەی بە تاوانی پەیوەندی و ئەندامیەتی لەگەڵ پارتەکانی کوردستان لە ناو شاری مەهاباد راگەیاند، بەڵام لە هیچ دادگایەکی عادیلانەدا دادگایی نەکران و تاوانەکەیان هەرگیز ئاشکرا نەکرا. هەندێکیان لە قوتابخانە دواناوەندییەکان دەرسیان دەخوێند. یەکێکیان لە قوناغی دووهەمی دواناوەندی قوتابخانەی (ابن سینا) ی مەهاباد دەیخوێند."[20]

ئەحمەد سادق پوور یەکێک لەو کەسانەی کە لە نزیکەوە ئاگاداری بارودۆخی ئەو ئیعدامکراونە بوو لە لێدوانێکدا بۆ کوردکاناڵ دەڵێت: "من خۆم یەکێک لەو کەسانە بووم کە لە ماوەی 6 ساڵ لە بەندیخانەی دەریا لە ورمێ لەگەڵ ئەو 59 کەسە دابووم. هەموویان بێتاوان بوون و بە هیچ شێوەیەک دادگایی نەکران و حوکمی ئیعدامیان بەسەردا سەپێندرا. پیش ئەوەی ئیعدام بکرین هەموویان بە ئێمەیان راگەیاند کە هیچ خیانەتێک و هیچ تاوانێکیان ئەنجام نەداوە."[21]

تا ئێستا هیچ دادگایەکی عادیلانە بۆ دادگاییکردنی تاوانبارانی ئەو جینایەتانە لە ئێران ساز نەدراوە و دەسەڵاتی بەتەواوی ئەو دوو تاوانە گەورەیەی پشت گوێ خستووە. ئەوانەش کە بیانەوێ بەدواداچوونی بۆ بکەن رووبەرووی هەڕەشە هێزە ئەمنییەکان دەبنەوە و تاوانی سیاسییان دەخرێتە پاڵ و بە سزای بەندیخانە حوکم دەدەرێن.

کوشتنی خەڵکی بێتاوان (کاسبکاران و کۆلبەران) بەردەوامە

رۆژانە لە هەواڵەکاندا دەبیستین کاسبکارانی شارە سنوورییەکانی پارێزگای ئازەربایجانی رۆژاوا لە لایەن ‌هێزە ئەمنییەکان تەقەیان لێدەکرێت و دەکوژرێن.

ماڵپەڕی (گویانیوز) لە ئاژانسی هەواڵی موکریانی گواستۆتەوە و دەنووسێت: "سێ کاسبکاری کورد، لە شاری سەردەشت لە پارێزگای ئازەربایجانی رۆژاوا لە لایەن هیزە ئەمنییەکان تەقەیان لێکراوە و لە ئەنجامدا کەسێک کووژاروە و دوو کەس بریندار بوون، لە درێژەی هەواڵەکەدا هاتوە؛ ساڵانە دەیان کەس لە لایەن هیزە ئەمنییەکان تەقەیان لێدەکرێت و دەکوژرین یان بریندار دەبن." [22]

بەشی هەرە زۆری خەڵکی شارە سنوورییەکان بە گواستنەوەی کەلوپەلی جۆراوجۆرەوە ئاودیوی سنوور دەکەن و بە کۆڵبەری بژیوی ژیانی خۆیان دابین دەکەن. بەشی هەرە زۆری ئەم کۆڵبەرانە رووبەرووی رووداوی دڵتەزێن دەبنەوە. تا ئێستا چەندین کەمپەین بۆ پشتیوانی لە رێگەگرتن لە کوشتنی کۆڵبەران وەرێخراوە بەڵام بێ ئەنجام ماوەتەوە.

ماڵپەڕی (کەمپەینی نێودەولەتی مافەکانی مرۆڤ لە ئێران) ئاماری کوژران و برینداربونی کۆڵبەرانی کورد لە ساڵی 1390دا 74 کوژراو و 76 بریندرا و لە ناوچە سنوورییەکانی رۆژاوای ئێران رادەگەیەنێت و پارێزگای ئازەربایجانی رۆژاواش بە یەکێک لەو ناوچانە ناو دەبات کە رۆژانە خەڵکی بێتاوان دەبنە قوربانی. ماڵپەری ناوبراو ئاماژە بەوە دەکات رۆژی شەممە 12 سەرماوەز، هێزە ئەمنییەکانی پاسگای «لیک بن» لە جادەی پیرانشار-مهاباد تەقە لە ماشێنی هاولاتییەکی کورد بەناوی «ئیبراهیم جیهانگیری» دەکەن و لە ئاکامدا ئەو کوردە گیان لەدەست دەدات. هەروەها شەوی پێنج شەممە 16 سەرماوەز، پاسگای «بردەپان» کە سەر بە شاری سەردەشتە لە ناوچەی سنووری «دولەگرم» تەقە لە کاروانی کۆڵبەرانی کورد دەکەن و لە ئاکامدا گەنجێکی 19 ساڵە بە ناوی «سمکۆ رەیحانی» کە خێزاندارە و دوو مناڵی هەیە دەکوژرێت.[23]

کوژرانی کۆڵبەرانی کورد نارەزایی خەڵکی لێدەکەوێتەوە و زۆرجار شەر و پێکدادان لە نێوان خەڵک و هێزە ئەمنییەکان دیتە ئاراوە. ساڵی رابردووە لە شاری راژان سەربە شاری ورمێ خەڵک لە بەیاننامەیەکدا نارەزایی خۆیان لە کوژرانی کۆڵبەری کورد «حەبیب سەعادەتیان» دەربڕی و رۆژی هەینی 28 رەزبەر دوای نوێژی هەینی کۆبوونەوەی نارەزاییان پێکهێنا و داوایان لەدەسەڵات کرد کۆتایی بە کوشتنی کاسبکاران بێنێت. [24]

ئیعدامەکان بەردەوامن

پارێزگای ئازەربایجانی رۆژاوا یەکێک لەو پارێزگایانەیە کە رێژەی ئیعدام و لەسێدارەدانی کورد و ئازەرییەکان بە تاوانی جۆراوجۆر بەرچاوە و دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی بۆ سەرکووتی مافەکانی کورد و ئازەری وەک چاوترسێن کردن سزای ئیعدام یان لەسێدارەدان بەسەر چالاکانی سیاسی دەسەپێنێت و رێژەی کوردەکان زۆر زیاتر بووە. لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا بەشی زۆری ئەو کەسانەی کە پەیوەندییان بە پارتە سیاسییەکانی کوردەوە هەبووبێت سزای لەسێدارەدانیان بۆ دەرچووە و بەندیخانەی ورمێ بۆتە شوێنی لەسێدارەدانی چالاکانی کورد.

 کەمپەینی نێودەولەتی مافەکانی مرۆڤ لە ئێران رایدەگەیەنێت: هەر ئێستا 28 بەندکراوی کورد لە بەندیخانەکان کە بەندیخانەی ورمێ یەک لەوانە، چاوەڕوانی بەرێوەچوونی حوکمەکەیان دەکەن و ئاماژە بە ناوەکانی حەبیب ئەفشاری و عەلی ئەفشاری خەڵکی مەهاباد بەتاوانی ئەندامێتی لە حیزبی کۆمەڵە و بێهروز ئالخانی و رەزا ئیسماعیلی و سەید سامی حوسێنی و سەید جەمال محەمەدی خەڵکی سەلماس بە تاوانی هاوکاری لەگەڵ حیزبی پژاک دەکات. [25]

رۆژنامەنووس مەسعود کوردپور 28/06/1391 بە رادیو فەردا دەڵێت: " شەش چالاکی کورد بەتاوانی دژایەتیکردنی خوا سزای لەسێدارەدانیان بۆ دەرچووە کە مەنسوور ئاروەند و حەبیب ئەفشاری خەلکی مەهاباد و ئیبراهیم عیساپوور و سیروان نژاوی خەڵکی سەردەشت لە ریزی ئەو شەش کەسەدان" [26]

ئازەرییەکانیش لەو پاڕیزگایە بە تاوانی جۆراوجۆر رووبەرووی سزای ئیعدام و لەسێدارەدان بوونەتەوە. ماڵپەڕی رەسمی رێکخراوی مافەکانی مرۆڤی ئێران ئاماژە بەوە دەکات کە یونس ئاقایان ئازەری زمان و وەک کەسێک کە سەر بە ئایینی ئەهل حەقە بە تاوانی بەشداری لە شەڕی چەکداری نێوان ئەهلی حەق و هیزە ئەمنییەکان سزای لەسێدارەدانی بۆدەرچووە. ئەو سایتە لە زاری لێبوردنی نیودەوڵەتی بڵاوی دەکاتەوە لە نوامبەری 2004 یونس ئاقایان و مێهدی قاسم زادە بە تاوانی (محاربە) دژایەتیکردنی خوا سزای لەسێدارەدانیان بۆ دەرچووە. [27]

سزای ئیعدام و لەسێدارەدان لەوپارێزگایە تەنیا هەر بەسەر چالاکانی سیاسی ناسەپێندرێت بەڵکوو وەک لەهەواڵەکاندا باس دەکرێت ئەوانەی بەکڕین و فروشتنی ماددە بێهۆشکەرەکانەوە سەرقاڵ بن، سزای لەسێدارەدانیان بۆ دەردەچێت.

به پێی راپۆرتی ئاژانسی هەواڵی موکریان، سه‌رله‌به‌یانی رۆژی پێنجشه‌ممه‌ ١٧ی مانگی خه‌رمانان، له‌ زیندانی مه‌ركه‌زی ورمێ ٣ زیندانی به‌ ناوه‌كانی مه‌حیه‌دین، خۆرشید و یونس. ق، به‌ بڕیاری ده‌زگای قه‌زایی له‌سێداره‌ دران. تۆمه‌تی ئه م٣ كه‌سە که خه‌ڵكی ناوچه‌ی (سۆما)ی سه‌ر به‌ شاری (ورمێ)ن قاچاخی مه‌واد راگەیەندراوه‌. [28]

بەندکردنی چالاکانی سیاسی و مەدەنی بەردەوامە

لەو پارێزگایەدا چالاکانی سیاسی و مەدەنی و رۆژنامەنووسانی کورد و ئازەری رۆژانە لەلایەن ئیدارەی ئیلاعات و هێزە ئەمنیەکان رووبەرووی هەڕەشە و گرتن دەبنەوە و بەهۆی زۆری گرتنەکان و دەستبەسەرەکان تەنیا ئاماژە بە چەند سەردێرە هەواڵێک دەکەین:

هرانا: جهانگیر بادوزاده به سلولهای انفرادی زندان ارومیه منتقل شد. [29]

هرانا: یعقوب خضری، روزنامه نگار به زندان مهاباد رفت. [30]

ملاقات با برادران كردپور پس از ٤٥ روز بى خبرى [31]

ئەوەی لەسەرەوە باسکرا بەشی هەرە زۆر پەیوەندی بە ناکۆکییەکانی نیوان دەسەڵات و کورد وئازەری لەو پارێزگای ئازەربایجانی رۆژاوادا هەبوو. لەخوارەوە باس لە ناکۆکییەکانی نێوان کورد و ئازەری وەک دوو نەتەوەی سەرەکی لەو پارێزگایە دەکەین.

 ناکوکییەکانی نێوان کورد و ئازەری لە پارێزگای ئازەربایجانی رۆژاوا:

ئەگەرچی ساڵانێکی دوور و درێژە دوو نەتەوەی کورد و ئازەری لەو پارێزگایەدا دەژین، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا کێشە و ناکۆکی هەیە لە نێوانیاندا.

بەشی زۆری کوردەکانی نیشتەجێ لەو پارێزگایە، نارازین لەوەی ناوی ئەو پارێزگایە (ئازەربایجانی رۆژاوا)یە و لە میدیا کوردییەکان و توێژی نووسەر و رووناکبیری کورد (پارێزگای ورمێ) بەکاردێنن و تەواوی ئەو پارێزگایە بە خاکی کوردستان دەزانن، لە بەرانبەردا ئازەرییەکانیش لەسەر ئەو باوەرەن کە هەموو شارەکانی ناو ئەو پارێزگایە بە شارە کوردییەکانیش سەر بەخاکی ئازەربایجانن و لەوەدا کێشە و گرفتیان لەگەڵ کوردەکان هەیە.

لەخوارەوە لێدوانی کەسایەتییەکی سیاسی ئازەری بە نموونە دێنینەوە:

"بابەك چەڵەبیانلی بەرپرسی پەیوەندییەكانی رێكخراوی بەرگری نیشتمانی ئازەربایجانە، لە ساڵی 2006 دامەزراوە و وەك لە پرۆگرامەكەیدا هاتووە ، ئامانجی "یەكگرتنەوەی خاكی نیشتمانیی ئازەربایجان"ە و بڕوای بە مافی چارەی خۆنووسینە. ئەو رێكخراوە نەتەوەی كورد لە پارێزگای ورمێ بە "كوردە كۆچكردووەكان" ناودەبات و وەك میوان دەڕوانێتە كورد لەو پارێزگایە، دەشڵێت:  نەتەوەیەك بەناوی ئازەری نییە و نەتەوەی ئێمە نەتەوەی توركی ئازەربایجانە. ناوی ئازەری لەلایەن داگیركەرانەوە بەسەر نەتەوەكەماندا چەسپاوە.

رووداو:  ورمێ لە نەخشەكانی كوردستان و ئازەربایجانی گەورەدا هەیە و حیزبەكانی كوردستان و ئازەربایجان ئەو پارێزگایە بە بەشێكی دانەبڕوای خاكی خۆیان دەزانن، ئێوە چۆن دەڕواننە داهاتووی ئەو پارێزگایە؟

بابەك چەڵەبیانلی: خاكی ئازەربایجان دیارە و سنوورەكانی ئاشكرایە. نەتەوەی توركی ئازەربایجان ئیرادە و توانای بەرگریكردن لەخۆی و خاكەكەی هەیە. نێوەڕۆكی ئەو نەخشانە (بوونی ورمێ لەناو نەخشەی كوردستان) هیچ شتێك جگە لە شەڕی دەروونی دژی ئازەربایجان نییە و ئەوە توانای جێبەجێكردنی تێدانییە. هیوادارم تێگەیشتووانی كورد رێگە بە لاوانی كورد نەدەن تێكەڵ بەو پڕۆژە خوێناوییانە ببن.

رووداو: ئایا حیزبەكانی ئازەربایجان دەتوانن بوونی نەتەوەی كورد لە شارە كوردییەكانی مەهاباد، بۆكان، شنۆ، سەردەشت و پیرانشار و شارە تێكەڵەكانی ورمێ، نەغەدە، سەڵماس، خۆی، ماكۆ، ساین قەڵا، تكاو و میاندواو رەتبكەنەوە، یان بەپێچەوانەوە حیزبەكانی كوردستان دەتوانن بوونی نەتەوەی ئازەری لە پارێزگای ورمێ لەبەرچاو نەگرن؟

بابەك چەڵەبیانلی: بەبڕوای من پرسیارەكەی ئێوە لەسەر بنەمای راستییە مێژووییەكان نییە. ئەوشارانەی كە ناوتان هێنان سەرجەمیان لەچوارچێوەی خاكی مێژوویی ئازەربایجانن . زۆربەی ئەو شارانەی كە ناوتان هێنا، تاوەكو بیست سی ساڵ لەمەوپێش پێكهاتەیەكی توركی- كوردییان هەبوو و بەهۆی كۆچی زۆرەملێی توركەكان بەوشێوەیان لێهاتووە. ئێمە بەوشێوەیە ناڕوانینە كورد كە پێویستە بە زۆرەملێ لەو ناوچانە كۆچ بكەن. دانیشتووانی ئازەربایجان چ تورك بن یان كورد، مافی شارۆمەندی یەكسانیان هەیە و دەتوانن تایبەتمەندییە ئەتنیكییەكانی خۆیان بپارێزن. رێكخراوی بەرگری نیشتمانی لە ئازەربایجان هێنانە بەرباسی بابەتەكان بەوشێوەیە قبوڵ ناكات. ئێمە كەمینەی كورد لە ئازەربایجانی رۆژئاوا (ورمێ) بە فەرمی دەناسین و هەر بەوشێوەیەش چاوەڕوانین كە پێكهاتەی تورك لە پارێزگاكانی سنە و كرماشان بە فەرمی بناسرێت". [32]

لێدوانی لەم چەشنە دەتوانێ ناکوکی بخاتە نێوان کورد و ئازەری و ئەگەری شەری چەکداری لە نێوان هێزە ئازەری و کوردییەکان لە داهاتوودا هەیە. لە بەرانبەردا کاوە ئاهەنگەری کەسایەتی سیاسی ناو حیزبی دیموکراتی کوردستان کە خۆشی خەڵکی یەکێک لە شارەکانی پارێزگای ئازەربایجانی رۆژاوایە، بەمجۆرە باس لە ناکۆکییه‌کانی نێوان کورد و تورک له ئوستانی ئازه‌ربایجانی رۆژئاوا دەکات:
"به باوه‌ڕی من هیچ کێشه‌یه‌کی وه‌ها گه‌وره‌ و گران له ئارادا نیه که جێی نیگه‌رانی خه‌ڵک بێ. ئه‌گه‌ر چاو له مێژووی ژیانی هاوبه‌ش و جیرانێتی ئه‌م دوو نه‌ته‌وه‌یه بکه‌ین ده‌بینین که چه‌ند ده‌یه له‌وه‌ پێش دوو رێبه‌ری کورد و تورکی ئازه‌ری له کاتی کۆماری کوردستان و کۆماری ئازه‌ربایجاندا زۆر به شێوازێکی دێموکراتیک و ئینساندۆستانه گرفته‌کانیان چاره‌سه‌ر کرد. له لایه‌کی دیکه‌شه‌وه ئه‌م ته‌باییی و ئاشتییه مه‌زنه‌ زۆر ته‌جرووبه‌ و تێگه‌یشتنی سیاسی به‌ نرخی به دوادا هاتووه، بۆیه ده‌کرێ به سرنجدان به رێکاری پێشه‌وا قازی محه‌مه‌د و پیشه‌وه‌ری له رێکاره نوێیه‌کان بۆ چاره‌سه‌رکردنی ناکۆکییه‌کان و گارانتی کردنی ژیانێکی هاوبه‌شی دێموکراتیک و ئاوێته به ته‌بایی و ئاشتی ده‌سته‌به‌ر بکرێ.
ئه‌گه‌ر بمهه‌وێ له روانگه‌ی سیاسی حیزبه‌که‌مه‌وه ده‌ست پێبکه‌م، به‌م شێوه‌یه‌‌یه که ئه‌و شوێنانه‌ی ( له جوغرافیای په‌یوه‌سته‌دا) زۆرینه‌ی دانیشتوانی کوردن و خۆیان به کورد ده‌زانن و به کوردبوونی خۆیان ده‌نگ بده‌ن، ئه‌وه ئه‌وێ کوردستانه به‌ڵام هه‌موو دانیشتوانی کورد نین و ده‌بێ دانیشتوانی غه‌یره کوردی ئه‌و شوێنانه‌ش هه‌موو مافێکیان پارێزراوه بێ.  سه‌باره‌ت به ته‌جروبەی سیاسی ولاتانی دیکه ده‌توانم بۆ شوێنی وه‌ک نه‌غه‌ده و ورمێ و ئه‌و شارانه‌ی که دووزمانه‌ن و پتر له نه‌ته‌وه‌یه‌کیان لێ ده‌ژین، ده‌توانین له نموونه‌ی بروکسێل که‌ڵک وه‌رگرین و وه‌ک هه‌رێمێکی لێ بێ که خاوه‌نی دوو زمان، به‌ڵام یه‌ک پاڕلمان و حکومه‌ته هه‌ڵبه‌ت پێکهاته‌ی کابینه‌ و کورسی پاڕلمانی ده‌بێ پرۆپۆڕشنال واته به پێی به‌ش بێ. یانی به پێی ده‌رسه‌دی حه‌شیمه‌ت و هێنانه‌وه‌ی ده‌نگه‌کان، رێژه‌ی کورسی پاڕلمان و وه‌زیرانی کابینه‌ی ده‌وله‌تی پێ بدرێ. به هه‌ر حال ئه‌وه کارێکی ئاسان نیه به‌ڵام گه‌یشتن به رێگاچاره‌کانیش مه‌حال نیه." [33]
 کەواتە ئێمە لێرەدا شاهیدی دوو گوتاری جیاوازی دوو لایەنی سیاسی ئازەری و کوردین و بە روونی هەست بەوە دەکرێت کە ئەگەری ئەوە هەیە ناکۆکی و توندوتیژی لە ئێستا و داهاتوودا لە نێوان دوو نەتەوەی ئازەری و کورد لە پارێزگای ئازەربایجانی رۆژاوا سەر هەڵبدات.

 دوکتور مایکێل نێگلەر دوو رێگە پێشنیار دەکار بۆوەی چەمکی توندوتیژی وەک زیان پێگەیاندنیش سنووردار بکرێت. هەوەڵ، تەناتەت سەبارەت بە مرۆڤەکانیش ئەمە توندوتیژی نییە کە کەسێک بەڕێکەوت زیان بە کەسێکی تر بگەیێنێت. یاسا ئەم[بابەتە] دیاری دەکات، کەسێک دەتوانێت بەڕێکەوت زیان بە کەسێکی تر بگەیێنێت و ئەوان دەتوانن هاوڕێی یەکتر بمێننەوە. شتێک کە هەمووکات ڕوو دەدات. بەڵام گەر کەسێک بە مەبەست و لە ڕقەوە بە کەسێکی تر زیان بگەیێنێت، یەکێک لەوان یان هەردووکیان ناچار دەبن بۆ لەناوبردنی [ئەم] زیانە کارێک بکەن و بەڕێکەوت ئەم کارە بەشێک لە ڕەوت / پڕۆسەی/ شێوازی نەبوونی توندوتیژییە.

دووهەم، کاتێک کە ئـێمە دەزانین توندوتیژی بنەمای ژیان دەپچڕێنێت. توندوتیژی ڕاستەقینە نەک لە کرداردا بەڵکوو لە هەمان ئامانج/مەبەست، زیان پێگەیاندنە و ئەمە رێک مانای وشەی سەنسکریتی، هیمسا بۆ توندوتیژییە. لێرەدا ئێمە  بۆ خاڵێکی کورت بەڵام گرینگ، دەبێ بڕۆینە لای زانستی زمانناسی. هیمسا (هین دەنگێکی ناو لووتی وەک دانز لە فەڕەنسیدا هەیە) لە ڕەگی "هان" بە مانای زیان پێگەیاندن" کوشتن"ە؛ بەڵام هیمسا شێوەیەکی تایبەت لەو رەگە دێنێتە بەرچاو. ئەمە دەتوانێت هەر ئەو شتە بێت کە زمانناسان پێی دەڵێن شێوازی تکاکردن(ئارەزوو کردن). لەم بابەتەدا زیان پێگەیاندنە ئەمە نە بە مانای کردار بەڵکوو بە مانای هۆگری یان ئامانجی کردارێکی تایبەت. [34]

ستراتێژی و تیئۆرییەکان بۆ چارەسەری ناکۆکییەکان لە پارێزگای ئازەربایجانی رۆژاوادا:

1)     هەوڵدان بۆ نەمان یان کەمکردنەوەی ناکۆکییەکان: هەموو ئەو نموونانەی لەسەرەوەدا باس کرا وەک توندوتیژی حکومەتی بەرانبەر بە دوو نەتەوە کورد و ئازەری لە پارێزگای ئازەربایجانی رۆژاوا خرایە روو. هەروەها ئەگەری دروستبوونی ناکۆکی لە نیوان دوو نەتەوەی کورد و ئازەری لە داهاتوودا هەست پێدەکرێ کە واتە لە ئێستاوە دەبێ هەوڵ بدرێ بۆ نەمان یان کەمکردنەوەی ناکۆکییەکان.

دوکتور مایکێل نێگلەر  دەڵێت: "هەرچی توندوتیژییە، لە بیر و زەینەوە سەرچاوە دەگرێت. هەر بەو پێیە زیانی سەرچاوەگرتوو لە توندوتیژی دەتوانێت دەروونی یا ڕۆحی  و هەروەها ماکی و فیزیایی بێت و ئەم خاڵە ئێمە دیسان بۆ مانای لاتینی توندوتیژی" ئەتک کردن، بێحوربەتی" دەگەڕێنێتەوە. ئەمە هەم باشە و هەم خراپ. خراپە چوونکوو زانینی ئەم یاسایە کە ئێمە دتوانین تووڕە بین، لە کاتێکدا تەنیا لێرە دانیشتووین و بیری خراپ لە مێشکماندا دێنین و دەبەین، بەڵام زیانی فیزیایی بە کەسێک ناگەیێنین، سەر دەشێوێنێت. بە هیچ شێوەیەک ئەمە هەستێکی هێورکەرەوە نییە. بەڵام گەر ڕاست بێت، باشتر وایە لەو شتە ئاگادار بین. تا ڕادەیەک هەموو ئەو ڕوانگانەی کە ئێمە ئێستاکە سەبارەت بە توندوتیژی هەمانە، ڕەد کراونەوە. زۆرتری ئەوان تەنانەت گەر بتوانن گرفت لە شوێن و جێگەیەکیش بخەنە ژێر کۆنتڕۆڵی خۆیان، لە جێیەکی تر خراپتری دەکەن. ڕوانگەی ئێمە بە تاوان هەرچی ڕۆژە مرۆڤی زۆرتر دەنێرێتە بەندیخانە، لەکاتێکدا زۆ بە دژواری لە ئاماری تاوانەکان لە شەقامەکان کەم دەکاتەوە. وا وێدەچێت ڕوانگە و شێوازی هەڵسوکەوت کردن لەگەڵ ئاشتی جیهانی، ئـێمە بۆ لای هەندێک بابەتی شەڕی بێکۆتایی پاڵپێوە دەنێن و هان دەدەن؛ "شەڕ لەگەڵ مادە هۆشبەرەکان" و "شەڕ لەگەڵ کوشتن" سەرنەکەوتنە پڕ خەرج و توندوتیژی هێنەرەکانن. کەوایە ئەمە دڵنیایییەکی گەورەیە کە لە کۆتاییدا قامکی خۆمان لەسەر دەماری گرفتەکە دابنێین." [35]

هەم کوردەکان و هەم ئازەرییەکان دەبێت لە قۆناغی ئێستادا چ لە روی ئێتنیکی و چ لە رووی ئایینی و مەزهەبی رێز لە یەکتری بگرن و هەوڵی نەمان یان کەمکردنەوەی ناکۆکییەکانیان بدەن بۆ ئەوەی بتوانن لە ژینگەیەکدا پێکەوە لە ئاسایش و ئەمنییەتدا بژین و هەر کام مافی بەرانبەرەکەی بپارێزێت و رێز لە کەمایەتییەکانی دیکەی ناو پاڕێزگای ئازەربایجانی رۆژاوا بگرن.

2)     پەنابردن بۆ شێوازی ناتوندوتیژ: پڕۆفیسۆر (جین شارپ Gene Sharp) ، كه‌ یه‌كێكه‌ له‌ توێژه‌ره‌ گه‌وره‌كانی به‌رگریی ناتوندوتیژی، به‌م جۆره‌ پێناسه‌ی ناتوندوتیژیی كردووه‌: "ناتوندوتیژی ڕه‌فتارێكه‌ ئه‌و كه‌سانه‌ په‌یڕه‌وی ده‌كه‌ن كه‌ سته‌م و ملكه‌چی ڕه‌ت ده‌كه‌نه‌وه‌ و پێیان وایه‌ ده‌بێت ململانێ و ناكۆكییه‌كان به‌بێ توندوتیژی به‌ڕێوه‌ بچێت و به‌رده‌وام بێت، ناتوندوتیژی هه‌وڵێك نیه‌ بۆ له‌ناوبردن یان سڕینه‌وه‌ی ناكۆكی و ململانێ، به‌ڵكو وه‌ڵامدانه‌وه‌ی كێشه‌كان و چۆنیه‌تی كار له‌سه‌ركردنه‌ له‌ بواری سیاسی و بواره‌كانی تردا، یان چۆنیه‌تی به‌گه‌ڕخستنی توانسته‌كانی مرۆڤه‌، واته‌ فه‌لسه‌فه‌ی ناتوندوتیژی به‌رامبه‌ری چه‌مكی ئاشتییه‌." [36]

هەم کوردەکان و هەم ئازەرییەکان لەم قۆناغەی ئیستادا بۆ ئەوەی خواست و نیازەکانی خۆیان لەگەڵ حکومەتی ناوەندی بخەنە بەر باس دەبێت پەنا بۆ شێوازی ناتوندوتیژ ببەن بۆ ئەوەی بە ئەنجامێکی ئەوتۆ بگەن.

"ناتوندوتیژی کاتێکە کە سیمایەکی مرۆڤانە دەبەخشیت بە دژمنی خۆت و ئەویش بۆی هەیە تۆ مرۆڤانە ببینێت." کاتیک ئێوە هەڵسوکەوتێکی دەمارگرژانە بە ئازایەتی و رێز وەڵام بدەنەوە، وێنەی ئێوە سەردەکەوێ و لەچاو دشمنەکەتاندا مرۆڤانەتان دەکات و یارمەتیتان دەدا بەشێک لە توندوتیژی دنیا پووچەڵ بکەنەوە ئەگەرچی کەمیش بێت. [37]

رامین جیهانبەگلو دەڵێت:"نابێ له‌بیر که‌ین که‌ تێکۆشانی ناتوندوتیژده‌توانێ ئامرازێکی زۆر کاریگه‌ر و به‌هێز بێت، ئامرازێکی که‌ کرداری دووری لە توندوتیژی دژوار به‌گشتی له‌لایه‌ن خه‌لکێکی پڕاگماتی هه‌لده‌بژێردرێ که‌ باوه‌ڕداری بنه‌مایی دووری لە توندوتیژی نیه‌، به‌ڵام به‌رژه‌وه‌ندی کرداری ئه‌ویان له‌به‌ر چاوه‌." [38]

بەشداری لە هەڵبژاردنەکان دەکرێ نموونەیەکی باش بێت بۆ خەباتی ناتوندوتیژ، کورد و ئازەرییەکان دەتوانن بە هەڵبژاردنی نوێنەرەکانی خۆیان بۆ پارلەمان و شوورای شارەکان پرسی خویندن بە زمانی دایکی بخەنە بەر باس و بەم چەشنە خواستەکانیان بە حکومەتی ناوەندی بگەیەنن.

3)     دروستبوونی بزوتنەوە جەماوەرییەکان: لە کاتێکدا نوێنەرانی هەڵبژێردراو نەتوانن خواستی خەڵک بە گوێی دەسەڵات بگەیەنن، دروستبوونی بزوتنەوە جەماوەرییەکان دوور لە توندوتیژی رێگایەکی باشە بۆ ئەوەی دەسەڵات لە ویست و خواستی خەڵک ئاگادار بێت. هاتنەسەر شەقامی کورد و ئازەرییەکان بۆ نارەزایی دەربڕین بەرانبەر بە زوڵم و ستەمی کاربەدەسەڵاتانی سەر بە دەسەڵات دەکرێ رێگەیەکی گونجاو بێت.

بە وتەی رامین جیهانبەگلو ئەگەر حکومەتەکە دیکتاتۆریش بێت ئەوە بەرگەی بزوتنەوە ناوخۆییەکان ناگرێت و بە هەنگاویکی دیموکراتیکی ناو دەبات. " بەکارهێنانی شێوازە‌کانی دووری لە توندوتیژی تێکۆشان بۆ شوێنکاری دێمۆکراتیکیان ده‌بێ ستایش بکرێت. جیاوازی گه‌وره‌ هەڵسانگاندنێکی نێوان بزوتنه‌وه‌یه‌کی دووری لە توندوتیژی دێموکراتیکه‌ له‌گه‌ل دیکتاتۆریکی سەرکوتکەر. لە کاتێکدا دیکتاتۆرێک بەئاسانی ده‌توانێ بەزەبری هێز توندوتیژی به‌کاربهێنێ و یا هەڕەشەی توندوتیژی بکات «ڕابەرانی بزووتنه‌وه‌یه‌کی بەرەنگاری سیاسی تەنیا ده‌توانن کارتێکردنیان به‌کارهێنن و له‌سه‌ر پەیڕەوه‌کانیان گوشار بهێنن، بەڵام ئه‌وده‌م که‌ ئه‌و په‌یڕه‌وانه‌ لاده‌ده‌ن و یا په‌یڕه‌وی رابه‌رێکی دیکه‌ هه‌لده‌بژێرن، ناتوانن له‌ بەندیخانەیان بخه‌ن و یا بیانکوژن.» لەبەرئەوە بەرپەرچدانەوەی سەرەتایی توندوتیژی وه‌ک ئامراز له‌ دێمۆکراتیزه‌ کردن و کاریگەری تێکۆشانی ناتوندوتیژ بەشداری دەکات." [39]

بەڵام ئاخۆ خەبات و تێکۆشانی ناتوندوتیژ دەتوانێ سەرکەوتوو بێت؟ رامین جیهانبەگلو دەڵێت: "بۆ ئه‌وه‌ی که‌ تێکۆشانی ناتوندوتیژ سەرکەوتوو بێت، پێویسته‌ دوو قۆناخی بنچینەیی ئاماده‌ بێ. له‌سه‌ره‌تاوه‌ ده‌بێ لێهاتووییێک هه‌بێ بۆ «بەرەنگاریکردن و گۆرینی کاریگەری سه‌رکوت»، و دووهەم «لێهاتوویی و توانایی وه‌رگێڕانی سه‌رچاوه‌کانی هێز و دەسەڵاتی رکابەر و تووشی دژواری کردنی.» ئه‌مانه‌ دوو سەرچەشنی گشتی له‌ هه‌موو تێکۆشانه‌کانی سەرکەوتووی ناتوندوتیژه‌. ئه‌گه‌ر خەڵکێک به‌دوای شێوازی دووری لە توندوتیژی تێکۆشانه‌، پێویسته‌ له‌ سه‌ره‌تاوه‌ بتوانێ زۆرداری بەرپەرچ بداته‌وه‌ و له‌ سه‌ر پێی خۆی ڕاوەستێ و سه‌رچاوه‌کانی هێز و دەسەڵاتی دیکتاتۆر پێناسه‌ بکات و به‌ شێوازێکی بیرکراو و ستراتژیک وه‌به‌ر هێرش بدات. ئه‌و دوو مه‌رجه‌ سه‌رکه‌وتوویی تێکۆشانێکی ناتوندوتیژ مومکین ده‌کات." [40]

4)     مانگرتن: مانگرتنی چین و توێژەجۆراوجۆرەکان لە شارەکانی ئازەربایجانی رۆژاوا دەتوانێ رێگایەک بێت بۆ گەیاندنی ویستی خەڵک بە گوێی دەسەڵات یان بە گوێی کاربەدەسەڵاتی ناوچەکە و بە یەکێک لە شێوازەکانی نافەرمانی مەدەنی پێناسە کراوە و شێوازەکانی جۆراوجۆرە.

" لەنێوان کەتێگۆریکانی جیاوازی مانگرتن، مانگرتنه‌کانی سیمبۆڵیک، مانگرتنه‌کانی کشتوکاڵی، مانگرتنه‌کانی گرووپێکی تایبه‌تی، مانگرتنه‌کانی پیشەسازی ئاسایی، مانگرتنه‌کانی سنووردار (شێوه‌کانی بچووک و ڕاستەوخۆیانە نەبینراوه‌ی که‌م کردنه‌وه‌ی کارایی له‌ شوێنی کار)، مانگرتنه‌کانی چەندین پیشەسازی، و یەکێتییه‌ک له‌ مانگرتن و کۆتایی ئابووری. له‌ مانگرتنیش هه‌روه‌ک بڕینه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی ئه‌گه‌ر بارودۆخ به‌باشی و بەپێی پێویست نه‌پشکرابێ، ئه‌م شێوازه‌ ده‌توانێ به‌دژی خۆی هه‌لسووڕێ. ژمارەی مانگرتووان و هه‌روا هاوبەستی له‌ نێوان کرێکاران، توانایی بۆ جێگر کردنی کرێکاران (و لێره‌را نرخ و شارەزایی کرێکارانی مانگرتوو)، هه‌موو پێش له‌ به‌ کارهێنانی ئه‌و شێوازه‌ی نافه‌رمانی ده‌بێ له‌به‌رچاو بگیرێ." [41]

5)     نافەرمانی سیاسی: نافەرمانی سیاسیش وەک رێگایەک بە رووبەرووبوونەوە لەگەڵ توندوتیژییەکانی دەسەڵات پێشنیار کراوە، کورد و ئازەرییەکان دەتوانن نافەرمانی مەدەنی وەک رێگایەک بۆ داواکردنی مافەکانیان بگەیەنە گوێی دەسەڵات.

 " راوگه‌ی به‌کار هێنانی ئه‌و شێوازه‌ زۆر به‌ربڵاوه‌، و یه‌ک که‌س یا جه‌ماعه‌تێکی گه‌وره‌تری هاوده‌نگ ده‌توانن به‌کاری بهێنن. وێڕای ئەوە ئه‌م شێوازانه‌ بۆ وه‌ده‌ست هێنانی هه‌ندێک ئامانجی تریش ده‌توانن به‌کار بێن. ده‌توانن بۆ هه‌رشتێک به‌کار بهێندرێن، له‌ لادانی شه‌خسی له‌گه‌ل «شتێکی که‌ له‌باری سیاسی و یا ره‌وشتی و مەعنەوی نەویستراوه»، هه‌تاکوو هه‌ڵوه‌شاندنی رژیم پێک بهێنێ. داخوازی گشتی هه‌موویان ڕێ گرتن به‌ جووڵانه‌وه‌ی سیاسی یه‌ک ناڕازی، و چاوترسێن کردنی هه‌ندێک کرداری و ڕەفتاری سیاسیه‌" [42]

6)     پێشگرتن لە شەڕ: کورد و ئازەرییەکان کە دوو نەتەوەی سەرەکی پارێزگای ئازەربایجانی رۆژاوا پێک دێنن، دەبێ لە ئێستا و و لەداهاتوودا خۆیان لە روودانی شەڕ بە دوور بگرن و کار بۆ ئاشتی و پێکەوە ژیان بکەن. چونکە هیچ هیچ چارەیەکی دیکە نییە. نە کوردەکان دەتوانن لە شار و گوندی خۆیان بڕۆن، نە ئازەرییەکان. هەروەها دەبێ لە پێناو ئاشتیدا مافی کەمایەتییەکانی دیکەش رەچاو بکرێت.

بۆ پێشگرتن لە شەڕ پێویستە تاکەکانی کۆمەڵگە سەربەهەر نەتەوەیە و ئایین و مەزهەبێکەوە بن دەبێ تێروانینی خۆیان بگۆڕن و بیر لە ئاشتی و نەمانی شەڕ بکەنەوە.

" گۆرینی ڕوانگەی خۆمان و دوژمنەکانمان لە بابەت پشت بەستن بە شەڕ، پەیوەستە بە پەیدا کردنی شێوەیەکی مانادار بۆ پیکەوە ژیان لە گەڵ یەکتر کە پێویستی بە ناکۆکی، گڕژی و قین و ڕق نەبێ. خۆ دیتن لە ئاوینە دا و تێروانین لەوەی کە ئەو ناکۆکیە چ دەسکەوتێکی بۆ ئیمە هەیە، نیوەی تێکۆشانە بۆ گۆڕینی ستایلی هەڵسوکەوتی خۆمان لە گەڵ ئەوانیتر. تەنیا ئەو کاتە دەتوانین لە شیوەکانی تری مانادان بە ژیان بگەرێن بێ ئەوەی پێویستی بە گڕژی و ناکۆکیی بێ کۆتایی بێت. [43]

کە واتە بۆ پێشگرتن لە ئەگەری روودانی شەڕ، ناسینی ناکۆکییەکانە و چۆنیەتی هەڵسوکەوت کردنە لەگەڵ ناکۆکییەکان، واتە ناکۆکییەکان نابێ ببن بە بەشێک لە ژیان.

" زۆریەک لە خەڵک بە ڕادەیەک لە سەر ناکۆکی و بەرهەڵستکاری پێداگری دەکەن کە دەڵێی ژیانیان پەیوەستە بەو. ئەوان ژیان و شوناسی خۆیان لە بەر ئەو ناکۆکیە بە رادەیەک دەگۆرن، بە جۆرێک کە نازانن بێ هەبوونی گڕژی و ناکۆکی دەبێ چ کارێک بکەن. بەو جۆرەیە، کە ئەوان خۆیان دەبنە ناکۆکی." [44]

ئەنجام

ئەوەی تا بەئەمڕۆ لە پارێزگای ئازەربایجانی رۆژاوا دەسەڵات بەرانبەر بە کورد و ئازەری و کەمایەتییەکانی دیکە پەیرەوی کردووە، ستراتێژی توندوتیژی بووە لە کوشتارە بەکۆمەڵەکان هەتا گرتن و بەندکردن و لەسێدارەدان و رێگەنەدانی خوێندن بە زمانی دایکی و هتد...

پێیویستە لەمە بەدوا خەڵکی ئەم پارێزگایە ناتوندوتیژی وەک ستراتێژییەک بەرانبەر بەدەسەڵات بەکار بێنن و بەم چەشنە بەرپەرچی سیاسەتی توندوتیژییەکانی دەسەڵات بدەنەوە و بەم چەشنە هەوڵ بدەن خواستەکانیان لەم رێگەیەوە بخەنەبەر باس.

"ناتوندوتیژی ڕه‌فتارێكه‌ بۆ ڕه‌تكردنه‌وه‌ی به‌كارهێنانی توندوتیژی جه‌سته‌یی و لێكۆڵینه‌وه‌ و گۆڕینی بواری كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی و هه‌ر بوارێكی تری ژیان، هیچ بیرۆكه‌ و بوار و بۆچونێك ڕه‌ت ناكاته‌وه‌." [45]

رامین جیهانبەگلو دەڵێت: " هەوڵ بۆ کردەوەی بەدوور لە توندوتیژی لە نێوان کەمینەکاندا، رێگا خۆش دەکا بۆ وتوێژی نێوان ئەوان و کۆمەڵگای مەدەنی، وهەروەها بەستێنێکی رەوشتییە بۆ کردەوەی سیاسی. دەسەڵاتی سیاسی حیزبەکانی کەمینەکان دەبێ لە فەلسەفەی خۆپاراستن لە توندوتیژی لە کۆمەڵگای مەدەنیدا بەرهەم بێت و بەڕێوە بچێت. بۆ گەیشتن بە داهاتوویەکی باشتر چارمان نیە مەگەر لەسەرخۆبوون لەبەرامبەر دژبەردا، رەواداری، قبووڵی بەرپرسیارییەتی."[46]

کەواتە دەبێ کورد و ئازەرییەکان لە پارێزگای ئازەربایجانی رۆژاوادا هەنگاوی جیددی هەڵباوێن بۆ دروستبوونی کۆمەلگەیەکی مەدەنی کە تیایدا مافی هەموو تاکێک پارێزراو بێت و مافی مرۆڤ پێداگری لەسەر بکرێت.

ستراتێژی ناتوندوتیژ دەتوانێ چارەسەری گونجاو بۆ پرسە درێژخایەنەکان لەو پارێزگایە بخاتە بەرباس کە ئەمڕۆ وەک ناکۆکی سەیر دەکرێت و پێویستە لەسەر چالاکانی کورد و ئازەری پلانی گونجاو و دیاریکراویان بۆ چارەسەری ناکۆکیەکانی نێوان خۆیان (کورد و ئازەری) و هەروەها خۆیان لەگەل دەسەڵاتی ناوەندی بخەنە بەر باس.

دوکتور موبارەک عەواد لەسەر ئەو باوەڕەیە کە بە ئاوڕدانەوە و گرنگیدان بە گۆرانکارییە کۆمەڵایەتییەکان دەکرێ گۆڕنکاری سیاسیش بێتە ئاراوە. " گۆڕانی کۆمه‌ڵایه‌تی له‌ تێکشکانی داب و نه‌ریته‌کان، چوونه‌سه‌ری چاوه‌ڕوانییه‌کان له‌ کۆمه‌ڵگادا و ئه‌نجامدانی کاری چکۆڵه‌ له‌ پاڵپشتی کردن له‌ داد و یاسای مرۆڤدا کاردانه‌وه‌ی ده‌بێت. ئێستاکه‌ حکوومه‌ته‌کان ناچارن له‌ بڕیاره‌‌کانیاندا زۆرتر بابه‌تی وه‌ک مافی مرۆڤ و بیری گشتی له‌به‌ر چاو بگرن. لێکۆڵینه‌وه‌ بۆ ڕه‌گی ناکۆکی به‌ ئه‌نجامدانی کاری چکۆڵه‌ و زۆرتر بوونی زانیاری له‌م بابه‌ته‌دا که‌ تاک ده‌توانێت به‌ته‌نیایی گۆڕانکاری پێک بێنێت، له‌ ماده‌کانی سه‌ره‌کی پێویست بۆ ئه‌نجامدانی گۆڕانکاری گه‌وره‌تری سیاسی و کۆمه‌ڵایه‌تین." [47]

جان پاول لێدرال لەسەر ئەو باوەڕەیە کە "گۆڕانکاری تێدەکوشێت تا بزانێت کە ناته‌بایی چۆن کاریگەری لەسەر فەرهەنگ دادەنێت،و چۆن ئەو نموونە هاوبەشانەو کۆکراوە لەسەر شێوەکانی هەست‌و کردەوەی خەڵک سەبارەت بە ناته‌بایی لە کات‌و جێگەدا کاریگەری ئەرێنی دادەنێت." [48]

کوردەکان و ئازەرییەکان و کەمایەتییەکانی دیکەی ناو پارێزگای ئازەربایجانی رۆژاوا، خاوەنی هەر بیر وباوەڕێک و هەر دین و مەزهەبێک بن، جگە لە پێکەوەژیانی ئاشتیانە هیچ رێگەیەکی دیکەیان نییە. دبێت ئاشتی لە نێوان دوو نەتەوەی سەرەکی (کورد و ئازەری) زیاتر کاری لەسەر بکرێت. هەنگاونان بەرەو ئاشتی، مرۆڤەکان لە توندوتیژی بەدوور ڕادەگرێت و رێگری لە شەر دەکات. بۆ ئەم مەبەستەش دەبێت چالاکانی کورد و ئازەری ناتوندوتیژی بکەنە بەرنامەی کاری خۆیان و هەر گۆڕانکارییەکیش لە داهاتوودا رووبدات دەبێ هەموو لایەک رۆڵیان هەبێت و هەموو تاکێک لەهەر نەتەوە و ئایینێک بێت دەبێ وەک هاوڵاتیانی نیشتەجێی ئەو پاریزگایە بڕیار لەسەر چارەنووسی خۆیان بدەن و هیچ کەس و لایەنێک خۆی بەسەر ئەوەیتردا نەسەپێنێت.

سەرچاوەکان؛

[1] مرجع دانلود علوم زمین- شهرسازی،جغرافیا،زمین شناسی GIS

http://www.geodownload.ir/2013/01/

 [2] موقعيت جغرافيايی و تقسيمات سياسی استان - سایت استان آذربایجان غربی

http://www.ostan-ag.gov.ir/tabid/824/Default.aspx

[3]هەمان سەرچاوە ؛

 [4]هەمان سەرچاوە؛

 [5]جمعیت شهرهای کشور- مرکز آمار ایران

http://www.amar.org.ir/Portals/2/pdf/jamiat_shahrestan_keshvar3.pdf

     [6] مرکز مطالعات دفاع استراتژیک بی خشونت- سه دهه مبارزه کردها در ایران از منظر خشونت و خشونت پرهیزی- محمد تهوری

        http://cssnd.com/2012-07-27-18-14-45/522-2013-01-15-21-41-59

[7] مینو امیر قاسمی، گزارش از رویا آسیایی- سایت انسان شناسی و فرهنگ -جهانی شدن و زبان مادری

http://anthropology.ir/node/17691

[8] محمد صالح نیکبخت - اصل پانزدهم قانون اساسی، خواست اقوام ایرانی

http://free-kurdistan.blogfa.com/post/128

      [9] نامه سرگشاده ۶۰۰ دانشجوی آذربایجانی به رسانه‌‌ها “زبان مادری ما را به میان روزنامه‌ای خود بیاورید”- سایت فارسی آذری yurdnet

http://www.yurd.net/pageT.php?id_contents=0000002003

      [10] بیژن صف سری- یک پرده دیگر از تجزیه ایران دربزرگ داشت زبان مادری- گویانیوز

http://news.gooya.com/politics/archives/2013/02/155921.php

      [11] تكلم چي" آيين فراموش شده آذربايجان غربي در ايام نوروز +تصاوير-باشگاە خبرنگاران

      http://www.yjc.ir/fa/news/4318309

       [12] ترس و وحشت رژیم از برگزاری عید نوروز و احضار شوراهای روستاهای اطراف مهاباد- کوردستان میدیا-سایت رسمی حزب دمکرات کردستان ایران

      http://www.kurdistanmedia.com/farsi/index.php?besh=dreje&id=5790

      [13] برگزاری مراسم چهارشنبە سوری در ارومیە و اطراف- وب سایت سیاسی خبری پیام

      http://www.payam.se/index.php/2012-07-04-11-32-09/2012-07-04-11-32-43/6676-2013-03-20-09-56-54

       [14] احیای آیین تاریخی نوروز در آذربایجان غربی/ تکم‌چی‌ها بهار را فریاد می‌زنند- سایت مهرنیوز

       http://www.mehrnews.com/detail/News/2020020

       [15]  حامید گەوهەری - کوشتاری به‌ کۆمه‌ڵی خه‌ڵکی گوندی قارنێ‌" 1، ماڵپەڕی پێشمەرگەکان

     http://www.peshmergekan.com/index_a.php?id=5282

       [16] حمید رضا جلایی پور کیست؟ - سایت سپیدەدم

       http://sepidedam.com/11766

        [17] بهزاد خوشحالی- قارنا و انقلاب (اسناد مطبوعاتی1359-1357)

       http://www.mijoo3.blogfa.com/

        [18] حامید گەوهەری-  کوشتاری به‌ کۆمه‌ڵی خه‌ڵکی گوندی قارنێ‌" 1

     http://www.peshmergekan.com/index_a.php?id=5282

       [19] شاهین نظری- وبلاگ ناظر کبیر

        http://big-brother.blogfa.com/post-6.aspx

     [20] آریز انداریای- گزارشی از جنایت اعدام 59 نفر از شهروندان مهابادی در روز دوازدهم خرداد 1362-

      http://andaryari.wordpress.com/2010/07/11/

      [21] فایل ویدیویی یوتوب  Lesedaredani 59 lawi Mihabadi - ئیعدامی 59 لاوی مەهابادی

    http://www.youtube.com/watch?v=RUEwPkzzcU0

      [22] کشته و زخمی شدن سه کاسبکار در سردشت توسط نيروی انتظامی- پنجشنبه 23 شهریور 1391- سایت گویانیوز       

http://news.gooya.com/politics/archives/2012/09/146955.php

     [23] قتل دو کولبر و کاسبکار مرزی کرد طی در مناطق مرزی- سایت کمپین بین المللی حقوق بشر در ایران

http://persian.iranhumanrights.org/1391/09/piranshahr/

    [24] ساکنین راژان ارومیه روز جمعه در اعتراض به کشته شدن کولبران کرد اعتصاب می‌کنند- وبسایت خبری، سیاسی بروسکە

http://brwska.net/farsi/news/item/2336-saknin-rajan-aromieh-roz-jomeh-dr-atraz-b-koshteh-shodan-kolberan-kurd-etsab-mikonand.html

[25] ۲۸ زندانی کرد محکوم به اعدام در ۵ زندان کشور- سایت کمپین بین المللی حقوق بشر در ایران

http://persian.iranhumanrights.org/1391/05/execution_list/

[26] مسعود کردپور: شش حکم اعدام برای کردهای متهم به محاربه- سایت رادیو فردا

http://www.radiofarda.com/content/b11-interview-maoud-kordpour-on-execution-sentences-for-kurdish-alleged-renegades/24711459.html

[27] یونس آقایان زندانی محکوم بە اعدام اهل حق و آذری در "انتظار عدالت" است- سایت رسمی سازمان حقوق بشر ایران

http://iranhr.net/spip.php?article2534

[28] لە ورمێ سێ ئەندامی یەک بنەماڵە ئیعدام کران- مالپەڕی رۆژهەڵات تایمز- لە ئاژانسی هەواڵی موکریانی وەرگرتووە

http://rojhelattimes.org/read.php?id=3870

[29] هرانا؛ جهانگیر بادوزاده به سلولهای انفرادی زندان ارومیه منتقل شد-هرانا- خبرگزاری مجموعە فعالان حقوق بشر در ایران

http://hra-news.org/1389-01-27-05-27-21/12159-1.html

[30] هرانا؛ یعقوب خضری، روزنامه نگار به زندان مهاباد رفت- هرانا- خبرگزاری مجموعە فعالان حقوق بشر در ایران

http://www.hra-news.org/00/15413-1.html

[31] ملاقات با برادران كردپور پس از ٤٥ روز بى خبرى- رادیو فردا

http://www.radiofarda.com/content/f3_kordpour_brothers_jail/24968534.html

[32] هەڤپەیڤین-بابەك چەڵەبیانلی: ورمێ خاكی مێژوویی ئازەربایجانە- ساکار عەبدوڵڵازادە 2013/05/21 ماڵپەڕی رووداو

http://rudaw.net/sorani/interview/21052013

[33] کاوە ئاهەنگەری- ئەندامی دەفتەری سیاسی حیزبی دیموکراتی کوردستان- دیمانە؛ جەمال نەجاری 4 ژوئەن 2013

[34] مایکێل نێگلەر- توندوتیژی چییە؟- لەتێک لە بەشی دووهەمی پەڕتووکی" لە گەڕانی داهاتوویەکی بێ توندوتیژیدا"

[35] هەمان سەرچاوە

[36] ستارە عارف- فەلسەفەی ناتوندوتیژی توندوتیژی- هەفتەنامەی چاودێر 17-5-2013

[37] مایکێل نێگلەر- توندوتیژی چییە؟- لەتێک لە بەشی دووهەمی پەڕتووکی" لە گەڕانی داهاتوویەکی بێ توندوتیژیدا"

[38] رامین جیهانبەگلو- ناتوندوتیژی پراگماتیکی- قوتابخانەی ایرانی بۆ چارەسەری ناکۆکییەکان و ئاشتی- ناوەندی ئەدیانی جیهان، دیپلۆماسی و چارەسەی ناکۆکییەکان- زانکۆی جۆرج میسون

[39]  هەمان سەرچاوە

[40] هەمان سەرچاوە

[41] هەمان سەرچاوە

[42] هەمان سەرچاوە

[43] مارگ گوپین- پەیدا کردنی مانای ناکۆکی- بەرێوەبەی ناوەندی ئەدیانی جیهان، دیپلۆماسی و چارەسەی ناکۆکییەکان- زانکۆی جۆرج میسون

[44] هەمان سەرچاوە

[45] ستارە عارف- فەلسەفەی ناتوندوتیژی توندوتیژی- 17-5-2013 هەفتەنامەی چاودێر

[46] رامین جیهانبەگلو-سەردێرەکانی وانەیی-قوتابخانەی ایرانی بۆ چارەسەری ناکۆکییەکان و ئاشتی- ناوەندی ئەدیانی جیهان، دیپلۆماسی و چارەسەی ناکۆکییەکان- زانکۆی جۆرج میسون

[47]موبارەک عەواد-سەردێرەکانی وانەیی- قوتابخانەی ایرانی بۆ چارەسەری ناکۆکییەکان و ئاشتی- ناوەندی ئەدیانی جیهان، دیپلۆماسی و چارەسەی ناکۆکییەکان- زانکۆی جۆرج میسون

[48] جان پاول لێدرال- کتێبی بچووکی گۆڕانکاری ناته‌بایی- بەشی سێهەم پێناسه‌ کردنی گۆڕانی ناته‌بایی

*ئەم بابەتە وەک باسی دەرچوونی کۆرسی یەکەم لە خولی ئانلاین لە بەهاری 1392 هەتاوی-2013 زایینی لە لایەن قوتابخانەی ئێرانی بۆ چارەسەی ناکۆکییەکان و ئاشتی و ناوەندی ئەدیانی جیهان، دیپلۆماسی و چارەسەی ناکۆکییەکانی سەر بە زانکۆی جۆرج میسون- ئەمریکا ئامادە کرا و لە لایەن مامۆستایانی ئەو دەورەیە پەسەند کرا و بڕوا نامەی پێ بەخشرا.

تایبەتمەندی ئەو خولە لەوە دابوو کە چالاکانی بوارە جیاجیاکانی سەرجەم نەتەوەکانی ناوخۆی ئێران لەو کۆرسەدا بەشدارییان کرد و بەشداربووان دەیانتوانی باسی دەرچوون بە زمانی زگماکی خۆشیان بنووسن.